Zwaard

De enorme diversiteit in wapens door de geschiedenis heen maakt het moeilijk om deze categorie strikt af te bakenen. Een erg strikte, doch zelden gebruikte definitie bepaalt dat een zwaard een lang, dubbelzijdig snijdend blad moet hebben.

In zijn meest algemene definitie wordt van een zwaard gesproken als het expliciet gaat om een wapen dat:

in de hand gehouden wordt tijdens het gevecht
een langwerpig blad (kling) als voornaamste onderdeel heeft
onder het blad geen verlengstuk heeft met als doel het bereik te vergoten
het op zijn minst geschikt is om te houwen en te snijden (hoewel algemeen wordt verondersteld dat men er ook mee kan steken en pareren)

Worden gewoonlijk niet als 'zwaard' beschouwd:

werktuigen; bv. hakmes
lichte wapens waar de massa geen rol speelt; bv. mes, dolk, degen, seax
lange, op een stok gemonteerde wapens; bv. hellebaard
werpmessen etc.

Het zwaard werd gebruikt in lijf-aan-lijf gevechten of te paard, en is vanwege zijn diversiteit uitermate geschikt voor duels. Korte zwaarden werden vaak als reservewapen gedragen door schutters of speermannen in formatie. Het lage gewicht en korte lengte voorkomen hinder en verwonding van strijdmakkers. Lange(re) zwaarden werden vooral gebruikt door de ruiterij, door offensieve troepen (in losse formatie) en tijdens duels. Extra lange, tweehandig bediende zwaarden werden gebruikt voor executies door onthoofding, en door gespecialiseerde vechters tegen cavalerie en tegen speermannen.

Het is een wapen dat matige lichamelijke kracht vereist, maar aanzienlijke vaardigheid. In de Middeleeuwen werd van iedere ridder verwacht dat hij een zwaard had en het kon hanteren.

Wanneer een zwaard niet wordt gebruikt, wordt het bij voorkeur in een schede opgeborgen om het te beschermen tegen vocht en beschadigingen, en om te voorkomen dat het onbedoeld iemand verwondt. De schede, die in Europa meestal met leer of stof is bekleed, hangt met een riem aan de linkerzijde van de drager op heuphoogte; zo kan het zwaard gemakkelijk en snel getrokken worden.

Samenstelling[]

Aan het zwaard kunnen volgende onderdelen onderscheiden worden:

het gevest is het deel dat houvast biedt, en bestaat typisch uit:
- de greep, waar de hand past
- de pareerstang is een metalen stang tussen greep en kling, dat gebruikt kan worden om het wapen van de tegenstander op te vangen. Soms is dit onderdeel schijfvormig, soms ontbreekt het.
- de knop bevindt zich onderaan het gevest. Het heeft verschillende functies: het uitbalanceren van het zwaard, voorkomen dat de hand van de greep glijdt, extra houvast voor de andere hand, en soms ook als bevestiging van de kling aan het gevest. Is niet altijd aanwezig.
de kling is het blad (lemmet) van het zwaard, en is steeds van metaal (staal) gemaakt.
- de punt is het bovenste, puntige gedeelte. Sommige zwaarden die enkel worden gebruikt om te houwen, hebben geen punt.
- de snede is de scherpe kant van het zwaard. Dubbelzijdige zwaarden hebben een snede aan beide zijden van de kling.
- de rug is bij enkelzijdige zwaarden de kant die niet scherp is.
- de geul is een ondiepe uitsparing aan de zijkant en in de lengte van de kling. Het dient in de eerste plaats om gewicht te besparen, maar heeft wellicht ook een estetische waarde. De meeste zwaarden hebben geen geul, sommige hebben er 2.
- onderaan de kling, boven de pareerstang, zit soms een ongescherpt deel: het ricasso. Hier wordt vaak de stempel van de maker gezet. Bij tweehandige zwaarden is dit onderdeel vaak extra groot en met leder bekleed om houvast te geven aan de andere hand.
- de angel is het niet zichtbare deel onderaan de kling, dat voor de verankering in het gevest zorgt.
de schede dient om het zwaard in op te bergen als het niet gebruikt wordt. Gewoonlijk herbergt het enkel de kling van het zwaard. Het beschermt enerzijds het zwaard tegen aantasting en anderzijds de drager en omstaanders tegen accidentele verwondingen.

Smeedkunst en constructie[]

De wapensmeedkunst bereikt haar hoogtepunt in het smeden van zwaarden. De vereisten voor de goede eigenschappen van een zwaard zijn velerlei en soms tegenstrijdig. Het moet kunnen dienen om te steken, houwen, snijden en pareren. Een goed zwaard moet vooral scherp en duurzaam zijn. Voor de snede betekent dit dat het metaal hard en slijtvast moet zijn. Een volledige kling in zulk staal zal echter makkelijk breken omdat het niet flexibel genoeg is om de energie van de slag te absorberen. Daarom wordt de rest van de kling uit 'zacht' staal gemaakt. Zowel de chemische samenstelling van het staal, als de microscopische struktuur spelen daarbij een rol:

De regeling van het koolstofgehalte in het staal gebeurt al zeer vroeg in de geschiedenis, en kenmerkt wat vaak de overgang van'ijzer' naar 'staal' wordt genoemd. Subtiele toevoeging van andere metalen perfectioneert de legering verder.
Door staal afwisselend plots af te koelen en weer te temperen wordt de korrelstructuur van het staal beïnvloed, en zo de hardheid van verschillende zones van de kling.
Door heterogene samenstelling van verschillende typen staal, kunnen de eigenschappen ervan gecombineerd worden: koolstof-rijk (hard) staal wordt met koolstof-arm (zacht, flexibel) staal samen gesmeed, en door het herhaardelijk plooien en weer plat smeden tot een meerlagige kling verwerkt.

Deze processen ontwikkelen zich door de geschiedenis, bij verschillende culturen. Het hoogtepunt wordt wellicht bereikt met damaststaal, dat in Zuid-Azië tot in de 18e eeuw geperfectioneerd wordt, een niveau dat pas recent werd herontdekt door intensieve studie van dit materiaal. Wapens uit damast worden ook vandaag nog zeer gesmaakt door verzamelaars, vanwege het prachtige patroon dat zichtbaar wordt bij het polijsten van de snede of de volledige kling.

Het zwaard wordt uitgebalanceerd door de gewichtsverdeling zo te regelen dat het zwaard 'goed in de hand voelt'; materiaal, lengte en vooral vorm spelen daarbij een belangrijke rol. Door het zwaartepunt dicht bij de pareerstang te brengen wordt het minder vermoeiend om het zwaard vast te houden, en makkelijker om het te hanteren (zwaaien, pareren, etc). Door het percussiecentrum dichter bij de punt te brengen, wordt dan weer de efficiëntie van het klieven verhoogd, doordat de kling met meer kracht kan inhouwen. Tenslotte is het de gebruiker die bepaalt welk gewicht en balans het best bij zijn vechtstijl past.

Deze technologieën werden slechts beperkt gebruikt tijdens de productie van het overgrote deel van de zwaarden, vanwege de hoge kosten, de veeleisendheid, of vanwege de beperkte kennis van de wapensmid: de ambachtelijke kennis werd vaak enkel mondeling overgeleverd en geheim gehouden.

Zwaarden uit staal moeten goed geolied worden om roest te voorkomen. Hedendaagse sierzwaarden worden weliswaar uit roestvrij staal gemaakt, maar zijn nauwelijks geschikt als wapen vanwege de breekbaarheid.

Het ontstaan en de ontwikkeling van het zwaard[]

Zwaarden behoren tot de eerste echte wapens, die niet in eerste instantie voor jacht of andere toepassingen werden gemaakt. De oudste zwaarden ter wereld zijn van koper. Deze zijn gevonden in Turkije, en stammen uit 3300 v.Chr. In Europa ontstonden zwaarden pas in de bronstijd. Dit waren aanvankelijk verlengde bronzen dolken, die als steekwapens werden gebruikt. Het oudste zwaard in Nederland stamt uit 1700 v.Chr., en is gevonden in het graf van de Hoofdman van Drouwen. Later in de bronstijd veranderde de vorm van het zwaard, waardoor het zowel als slag- en als steek wapen gebruikt kon worden (zie voorbeeld in de foto boven). Er wordt wel vermoed dat de golf van vernietiging die zich in de tijd van de brandcatastrofe rond 1180 v.Chr. over de steden van het oostelijke Middellandse Zee-gebied verspreidde te maken had met een meer op het zwaard gebaseerde vorm van oorlogsvoering. Met de introductie van het ijzer in de ijzertijd, niet lang daarna (in Nederland pas rond 800 v.Chr.), werden zwaarden ook van ijzer gemaakt. In tegenstelling tot brons, dat in vorm gegoten werd, werden 'ijzeren' zwaarden in vorm gesmeed. De eerste ijzeren zwaarden hadden dezelfde vorm als de bronzen zwaarden. Het ijzeren zwaard was aanvankelijk nauwelijks beter, vaak zelfs slechter van kwaliteit. Later in de ijzertijd kregen zwaarden een lange, rechte kling. Dit waren de zogenaamde spatha's, ook wel gezien als ruiterzwaarden. Dit type zwaard bleef tot ver in de Middeleeuwen in gebruik. De Romeinen gebruikten naast de spatha ook de gladius, een kort en breed steekzwaard.

Aanvankelijk varieerde het staal sterk in kwaliteit. Tijdens de Romeinse tijd werd hoger koolstof-staal samen met lager koolstof-staal gecombineerd in zwaarden. In de vroege Middeleeuwen was dit een algemeen gebruik. Door het in elkaar draaien van stroken hoog en laag koolstof-staal, kreeg het zwaard een fraai donker en licht streepjespatroon, ook wel damast genoemd. Tijdens de Vikingtijd kwam naast het damaststaal ook monostaal in gebruik. Dit betekende dat het hele zwaard uit een hoge kwaliteit staalsoort werd gemaakt, en dus niet meer het streepjespatroon had. In de late Middeleeuwen werd alleen nog monostaal gebruikt. In deze tijd kreeg het zwaard de meest bekende vorm, een lange slanke kling, een lange dwarsbescherming voor de pols en een handvat met massieve metalen knop voor balans. Zwaarden na de Middeleeuwen kregen een nog meer effectieve bescherming van de hand, die de hele hand bedekte. Dit waren de zogenaamde sabels, zwaarden met een dunne gekromde en eenzijdige kling. Het zwaard is nog eeuwen lang naast vuurwapens gebruikt, maar werd uiteindelijk volledig vervangen als wapen. In het leger heeft het nu alleen nog een symbolische betekenis.

Zwaarden als statussymbool[]

Zwaarden hebben altijd een hoge status gehad. Ze stonden altijd aan de top van de metaalbewerkingstechniek, en werden gebruikt om de status van de eigenaar aan te geven. Daardoor werden ze vaak rijkelijk versierd en werd er veel meer werk aan besteed dan nodig om er een functioneel wapen van te maken. In de prehistorie werden zwaarden ook vaak geofferd in rivieren en moerassen, aangezien het zwaard het meest waardevolle bezit was dat aan de goden geschonken kon worden. Het aanzien van zwaarden is ook duidelijk te zien door hun centrale rol in allerlei mythologieën. Bekende voorbeelden zijn Excalibur, het zwaard van Koning Arthur|Arthur, het zwaard van Francesco Grimaldi van Monaco en Caladbolg in de Ierse mythologie.

Misverstanden over zwaarden[]

Zwaarden waren niet onverwoestbaar. Ze waren absoluut niet bedoeld om harde materialen te splijten of doorboren, zoals harnassen. Er was altijd een compromis tussen scherpte en duurzaamheid. Hoe scherper de snede, hoe sneller deze beschadigd.
Een zwaard van een lage kwaliteit materiaal boog, maar brak over het algemeen niet, behalve als er defecten in de kling aanwezig waren slakken, barsten, holtes etc.) of als de kling een slechte verbinding met het handvat had. Goedkope moderne zwaarden van roestvrij staal breken echter wel, en het bezwijken van een dergelijk zwaard kan dodelijke verwondingen veroorzaken! Deze worden daarom ook niet voor niets "muurhangers" genoemd. De tegenhangers hiervan zijn de zwaarden bedoeld voor het showgevecht, deze zijn over het algemeen van een zachtere staalsoort en niet geslepen (stomp).
Sommige zwaarden hebben een groeve die over (een gedeelte van) de lengte van de kling loopt. Deze wordt vaak abusievelijk een 'bloedgeul' genoemd, wat de indruk wekt dat het bedoeld zou zijn om bloed uit een wond af te voeren. Deze geul heeft tot doel het "vacuüm trekken" van het lichaam na het steken of klieven tegen te gaan. Dit is overigens een fabeltje, de enige werkelijke functie van een bloedgleuf is gewichtsbesparing. Bloed kleeft trouwens niet aan staal.

Symboliek[]

Het zwaard is een symbool van macht of weerbaarheid.
Twee gekruiste zwaarden symboliseren een strijd.
Een verticaal geplaatst zwaard met de punt naar beneden is een kruissymbool.
In sommige culturen kon iemand tot ridder worden benoemd door de zogenaamde zwaardslag, hij ontving dan een ridderslag met een zwaard (meestal een kleine tik op de linkerschouder).

Zie ook[]

Boken
Katana

Externe links[]

Sword Forum International - Een discussieforum over alles gerelateerd aan zwaarden, als historie, smeedkunst, vechtsport etc.

Sword Facts BeNeLux - De Nederlandstalige tegenhanger van Sword Forum International

NetSword - Het oudste discussieforum over middeleeuwse krijgskunst, zwaarden, aanverwante wapens en beoefening van de vechtkunsten. Engelstalig.

Het Japans samurai zwaard - Info Site over Japanse zwaarden.